Business
Budget 2023: બજેટ કેવી રીતે તૈયાર થાય છે, કોની સાથે તેની ચર્ચા થાય છે, જાણો તેને લગતા તમામ પ્રશ્નોના જવાબ
1 ફેબ્રુઆરીએ કેન્દ્રીય નાણા મંત્રી નિર્મલા સીતારમણ નાણાકીય વર્ષ 2023-24 માટે બજેટ રજૂ કરશે. આ બજેટ મોદી સરકાર માટે ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ હશે કારણ કે એપ્રિલ-મે 2024માં યોજાનારી આગામી સામાન્ય ચૂંટણીઓ પહેલા આ સરકારનું છેલ્લું પૂર્ણ બજેટ છે. બજેટ રજૂ કરવાની તારીખ 1 ફેબ્રુઆરી નક્કી કરવામાં આવી છે, પરંતુ તેની તૈયારી કેટલાક મહિનાઓ અગાઉથી શરૂ થઈ જાય છે. આવી સ્થિતિમાં એ જાણવું જરૂરી છે કે ભારતીય બજેટ વિશે બંધારણ શું કહે છે અને તેને રજૂ કરવા માટે સરકાર દ્વારા શું તૈયારીઓ કરવામાં આવી છે?
બજેટ શું છે, બંધારણમાં તેનો ક્યાં ઉલ્લેખ છે?
બંધારણમાં બજેટનો સીધો ઉલ્લેખ નથી. જો કે, બંધારણની કલમ 112 ‘વાર્ષિક નાણાકીય નિવેદન’ વિશે વાત કરે છે. આ કલમ હેઠળ જ સરકાર માટે તેની દર વર્ષની કમાણી અને ખર્ચનો હિસાબ આપવો ફરજિયાત છે. આ કલમ મુજબ રાષ્ટ્રપતિને બજેટ રજૂ કરવાનો અધિકાર છે. પરંતુ રાષ્ટ્રપતિ પોતે બજેટ રજૂ કરતા નથી, બલ્કે તેઓ કોઈ મંત્રીને તેમના વતી બજેટ રજૂ કરવા માટે કહી શકે છે. હાલમાં જ દેશમાં આવું બન્યું હતું જ્યારે 2019માં જ્યારે અરુણ જેટલી બીમાર હતા ત્યારે પીયૂષ ગોયલે નાણામંત્રી ન હોવા છતાં બજેટ રજૂ કર્યું હતું. જો કે સામાન્ય રીતે નાણામંત્રી બજેટ રજૂ કરે છે.
બજેટ શબ્દની ઉત્પત્તિ?
બજેટ શબ્દ ફ્રેન્ચ બોગેટ પરથી આવ્યો છે, જેનો અર્થ થાય છે ચામડાની થેલી. એવું માનવામાં આવે છે કે સરકાર અને ઉદ્યોગપતિઓ તેમની કમાણી અને ખર્ચના દસ્તાવેજો ચામડાની થેલીમાં રાખે છે, તેથી નાણામંત્રી પણ તેમના દસ્તાવેજો ચામડાની થેલીમાં લઈને સંસદ પહોંચે છે. આ શબ્દ બ્રિટનમાં વપરાયો છે જે આગળ ભારત સુધી પહોંચ્યો છે.
બજેટ શું છે?
બજેટ એક વર્ષનો હિસાબ છે. બજેટ રજૂ કરતા પહેલા એક સર્વે કરવામાં આવે છે, જેમાં સરકારની કમાણીનો અંદાજ લગાવવામાં આવે છે. બજેટમાં સરકાર પ્રત્યક્ષ કર, પરોક્ષ કર, રેલ્વે ભાડા અને વિવિધ મંત્રાલયો દ્વારા કેટલી કમાણી કરશે તેનો અંદાજ લગાવે છે. આગામી વર્ષમાં સરકારના ખર્ચનો અંદાજ કેટલો આવશે તે પણ સર્વેમાં નક્કી કરવામાં આવ્યું છે.
સરળ શબ્દોમાં કહીએ તો, બજેટ એ એક વર્ષમાં અંદાજિત આવક (કમાણી) અને ખર્ચ (અંદાજિત ખર્ચ) ની વિગતો છે. નાણામંત્રી બજેટ ભાષણમાં પોતાની કમાણી અને ખર્ચની વિગતો આપે છે. તેને સામાન્ય બજેટ અથવા ફેડરલ બજેટ કહેવામાં આવે છે. બજેટનો સમયગાળો એક વર્ષનો છે.
ભારતમાં બજેટ કોણ તૈયાર કરે છે?
ભારતમાં બજેટ તૈયાર કરવાની પ્રક્રિયા ખૂબ જ જટિલ છે. આ બનાવવામાં નાણા મંત્રાલયની સાથે નીતિ આયોગ અને ખર્ચ સંબંધિત મંત્રાલયો સામેલ છે. નાણા મંત્રાલય આ વિવિધ મંત્રાલયોની વિનંતી પર ખર્ચની દરખાસ્ત તૈયાર કરે છે. આ પછી, બજેટ બનાવવાનું કામ નાણાં મંત્રાલય હેઠળના આર્થિક બાબતોના વિભાગના બજેટ વિભાગ દ્વારા કરવામાં આવે છે.
બજેટ તૈયાર કરવાની પ્રક્રિયા શું છે?
1. બજેટ વિભાગ તમામ કેન્દ્રીય મંત્રાલયો, રાજ્યો, કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો, સ્વાયત્ત સંસ્થાઓ, વિભાગો, સશસ્ત્ર દળોને એક પરિપત્ર બહાર પાડે છે, જે તેમને આગામી વર્ષ માટે અંદાજો તૈયાર કરવા માટે નિર્દેશિત કરે છે. મંત્રાલયો અને વિભાગો તેમની માંગણીઓ મૂકે પછી ખર્ચ વિભાગ, નાણા મંત્રાલય તમામ કેન્દ્રીય મંત્રાલયો સાથે કરારો શરૂ કરે છે.
2. દરમિયાન, આર્થિક બાબતોનો વિભાગ અને મહેસૂલ વિભાગ ખેડૂતો, વેપારીઓ, અર્થશાસ્ત્રીઓ, નાગરિક સમાજ સંગઠનો જેવા વિવિધ હિતધારકોના સંપર્કમાં આવે છે અને બજેટ પર તેમના મંતવ્યો માંગે છે. આ પ્રક્રિયાને પ્રી-બજેટ ચર્ચા (પ્રી-બજેટ ચર્ચા) પણ કહેવામાં આવે છે, કારણ કે તે બજેટની તૈયારી પહેલાની પ્રક્રિયા છે. આ પછી નાણામંત્રી ટેક્સ અંગે અંતિમ નિર્ણય લે છે. બજેટને આખરી ઓપ આપવામાં આવે તે પહેલા વડાપ્રધાન સાથે તમામ દરખાસ્તો પર પણ ચર્ચા કરવામાં આવે છે અને તેમને આગામી નિર્ણયો વિશે માહિતગાર કરવામાં આવે છે.
3. અંતિમ પગલા તરીકે, નાણા મંત્રાલય બજેટની તૈયારી સાથે સંકળાયેલા તમામ વિભાગો પાસેથી રસીદો અને ખર્ચની રસીદો મેળવે છે. આના દ્વારા એકત્રિત કરવામાં આવેલ ડેટા આગામી વર્ષની અંદાજિત કમાણી અને ખર્ચ માટે એક યોજના તૈયાર કરે છે. આ સિવાય સરકાર બજેટને અંતિમ રૂપ આપવા માટે ફરી એકવાર રાજ્યો, બેંકરો, કૃષિ ક્ષેત્રના લોકો, અર્થશાસ્ત્રીઓ અને ટ્રેડ યુનિયનો સાથે બેઠક યોજે છે. જેમાં આ હિતધારકોને ટેક્સમાં છૂટ અને નાણાકીય મદદ જેવી બાબતોની ચર્ચા કરવામાં આવી છે. છેલ્લે, નાણા મંત્રાલય સંશોધિત બજેટ અંદાજોના આધારે બજેટ ભાષણ તૈયાર કરે છે.
બજેટ રજૂ કરતા પહેલા શા માટે ‘હલવા સમારોહ’ યોજાય છે?
નાણામંત્રી બજેટ પહેલા હલવા સમારોહનું પણ આયોજન કરે છે. આ હલવો સમારોહ સૂચવે છે કે બજેટને અંતિમ સ્વરૂપ આપવામાં આવ્યું છે અને તેની પ્રિન્ટિંગનું કામ શરૂ થઈ ગયું છે. આ સમારોહમાં મોટી સંખ્યામાં બજેટ તૈયાર કરનારા અધિકારીઓ અને કર્મચારીઓનો આભાર વ્યક્ત કરવામાં આવે છે. હકીકતમાં, નાણા મંત્રાલયના બજેટ વિભાગના તમામ અધિકારીઓ, જેઓ બજેટની તૈયારીમાં લાગેલા છે, તેમને સંસદમાં બજેટ રજૂ ન થાય ત્યાં સુધી તેમના પરિવારજનો સાથે સંપર્ક કરવાની મંજૂરી નથી. આવી સ્થિતિમાં, સરકાર તેમની મહેનત બદલ આભાર વ્યક્ત કરવા માટે હલવા સમારોહનું પણ આયોજન કરે છે.
