National
હુલ ક્રાંતિ દિવસ: ભારતનું પ્રથમ સંગઠિત મુક્તિ યુદ્ધ, સરકાર સામે સીધું યુદ્ધ
1855માં વિશ્વ વિખ્યાત ‘સંતાલ હુલ’ ભારતની પ્રથમ સંગઠિત અને સુનિયોજિત ક્રાંતિ છે. તેની શરૂઆત 30 જૂન, 1855 ના રોજ ઝારખંડના ભોગનાડીહના નાના ગામથી થઈ હતી. પછી ભોગનાડીહ ‘દામીન-એ-કોહ’ નામના ખાસ મહેસૂલ વિસ્તાર હેઠળ હતું, જેને 1832માં બ્રિટિશરો દ્વારા સાંતાલ વસાહતને સ્થિરતા આપવા માટે સીમાંકન કરવામાં આવ્યું હતું. બ્રિટિશ દસ્તાવેજો અનુસાર, સંતાલો આવ્યા અને તેમની આજીવિકા અને ખેતી માટે દામીન-એ-કોહમાં લાવવામાં આવ્યા, જે 1855-56ના હુલ પછી ‘સાંતલ પરગણા’ બન્યું. 1838માં દામીન-એ-કોહના સીમાંકનની આસપાસ માત્ર 40 સાંતાલ ગામો હતા, જે 1851માં વધીને 1,473 થઈ ગયા. વસ્તી 3,000 વધીને 82,795 થઈ. પરિણામે માત્ર 15 વર્ષમાં જમીનમાંથી મળતી આવકમાં પણ 10 ગણો વધારો થયો હતો.
સરકાર સામે સીધું યુદ્ધ: ‘દામીન-એ-કોહ’ એ રાજમહેલ (હવે ઝારખંડમાં) ના જંગલો અને પર્વતો વચ્ચેનો સપાટ ભાગ છે જ્યાં જંગલની પેદાશો, શિકાર અને થોડી ઝુમ ખેતી કુદરતી રીતે પહાડી આદિવાસીઓ દ્વારા વસવાટ કરતા હતા. હુલ પહેલા રાજમહેલ વિસ્તારમાં અંગ્રેજોને પહેલા આ પહાડી લોકોના વિરોધનો સામનો કરવો પડ્યો હતો. મુત્સદ્દીગીરી અપનાવીને, બ્રિટિશ અધિકારી ક્લીવલેન્ડે તેમની સાથે મૈત્રીપૂર્ણ સંબંધો બનાવવાની દિશામાં વહીવટી-કાનૂની નિયમોમાં ફેરફાર કર્યો અને તેમની પરંપરાગત સ્વ-શાસન પદ્ધતિ સ્વીકારી. તેમ છતાં, પહાડિયાઓએ તિલકા માંઝી ઉર્ફે જબરા પહાડિયાના નેતૃત્વમાં સંપૂર્ણ સ્વતંત્રતા માટે લડવાનું ચાલુ રાખ્યું. 1784 ના અંતમાં, બ્રિટિશ સરકાર પહારી લોકોને દબાવવામાં સંપૂર્ણ રીતે સફળ રહી, અને 13 જાન્યુઆરી, 1785 ના રોજ, તિલકાની ધરપકડ કરવામાં આવી અને ભાગલુપરના ચોકડી પર જાહેરમાં ફાંસી આપવામાં આવી. પછીના સાત દાયકાઓ સુધી, રાજમહેલ શાહુકારો-સામંતવાદીઓ અને બ્રિટિશ અધિકારીઓ માટે સંવર્ધન સ્થળ તરીકે ચાલુ રહ્યું, પરંતુ જૂન 1855 ના છેલ્લા દિવસે, જ્યારે હજારો સંતાલો ભોગનાડીહમાં એકઠા થયા અને તેમના સમર્થનથી, સીદો પરગણાએ ‘ઠાકુરની’ લાયસન્સ’ એટલે બ્રિટિશ શાસનના હોશ ઉડી ગયા.
એકતામાં થઈ તૈયારીઓ: હુલ પહેલા અને પછી પણ ભારતીય ઈતિહાસમાં આવી કોઈ ક્રાંતિની વિગતો આપણને મળતી નથી, જે સંપૂર્ણ તૈયારી, જાહેર જાહેરાત અને શાસક વર્ગને લેખિતમાં જાણ કરીને ડંખની ઈજા પર કરવામાં આવી હોય. પાછલા દાયકાઓમાં, સંતાલ હુલ પર દેશમાં અને વિશ્વભરમાં થયેલા તમામ અભ્યાસો અને લખાણોમાં એ વાત રેખાંકિત કરવામાં આવી છે કે હુલ એ ભારતીય ક્રાંતિનું પ્રથમ ગૌરવપૂર્ણ પૃષ્ઠ છે. બીજું, સાંતાલ હુલ એ માત્ર શાહુકારો અને સામંતશાહી શોષણ સામે સ્વયંભૂ ચળવળ નહોતી. ઉપલબ્ધ દસ્તાવેજો અનુસાર, તે બ્રિટિશ શાસન સામે આયોજનબદ્ધ યુદ્ધ હતું. જેની તૈયારીઓ ભોગનાડીહ ગામના સિદો મુર્મુએ તેના ભાઈઓ કાન્હુ, ચાંદ અને ભૈરવ, વિસ્તારના અગ્રણી સંતાલ વડીલો, સરદારો અને અન્ય સ્થાનિક કારીગરો અને કૃષિ સમુદાયો જેમ કે પહારિયા, આહીર, લુહાર વગેરે સાથે મળીને કરી હતી. જ્યારે હલની તમામ તૈયારીઓ પૂર્ણ થઈ ગઈ, લશ્કરની ટીમો, ગેરિલા એકમો, લશ્કરી ભરતી-તાલીમ ટીમો, ગુપ્તચર ટીમો, આર્થિક સંસાધન એકત્રીકરણ ટીમો, લોજિસ્ટિક્સ ટીમો, પ્રચાર ટીમો, મદદની ટીમો વગેરેની રચના કરવામાં આવી, ત્યારે 30મી જૂને એક વિશાળ બેઠક મળી હતી. અંગ્રેજોને દેશ છોડવા માટે સમન્સ જારી કરવામાં આવ્યા હતા. આ સમન એટલે કે ‘ઠાકુરની પરવાનગી’ કીર્તા, ભાદુ અને સુન્નો માંઝીએ સીદો પરગણાની સૂચનાથી લખી હતી. નોંધનીય છે કે હલ સમન્સ અને અન્ય પ્રચાર સામગ્રી ત્રણ ભાષાઓ અને વિવિધ સ્ક્રિપ્ટોમાં લખવામાં આવી હતી. હિન્દી, બાંગ્લા, સંતાલી ભાષા અને કેથી અને બાંગ્લા લિપિ આમાંના કેટલાક ઉદાહરણો છે. એટલું જ નહીં, બ્રિટિશ ચલણને અમાન્ય બનાવીને આર્થિક પ્રવૃત્તિઓ માટે ખાસ નવા સિક્કા પણ બહાર પાડવામાં આવ્યા હતા.
સમન્સમાં જારી આદેશો
‘ઠાકુરનું લાઇસન્સ’ જારી કરતી વખતે સિદો મુર્મુએ કહ્યું હતું- ‘આ યુદ્ધ અમારા દ્વારા નહીં પરંતુ ઠાકુર (સંતાલોના સર્જક) દ્વારા લડવામાં આવી રહ્યું છે, જેમણે આ સર્જન કર્યું છે.’ ભાગલપુર, બીરભૂમના કમિશનર અને જિલ્લા મેજિસ્ટ્રેટ અને સ્થાનિક પોલીસ સ્ટેશનો અને અન્ય મુખ્ય અધિકારીઓને મોકલવામાં આવેલા સમન્સમાં સ્પષ્ટપણે જણાવ્યું છે-
1. માત્ર સંતાલોને જ મહેસૂલ એકત્રિત કરવાનો અધિકાર છે.
2. વ્યાજખોરો, શાહુકારો અને જમીનદારોએ આ વિસ્તાર તાત્કાલિક ખાલી કરવો પડશે.
3. ‘ઠાકુર જીયુ’ (સંતાલોના ભગવાન) ના આદેશ પર, સમગ્ર વિસ્તાર પર સંતાલોનું શાસન પુનઃસ્થાપિત કરવામાં આવ્યું છે અને હવે સીડો પરગણા ‘ઠાકુર રાજ’ ના શાસનના વડા છે.
4. તમામ બ્રિટિશ અધિકારીઓ અને થાણેદારને આથી સિદો પરગણાની કોર્ટમાં તાત્કાલિક જાણ કરવા માટે જાણ કરવામાં આવે છે, જે નિષ્ફળ જશે તો તેમની સામે કડક કાર્યવાહી કરવામાં આવશે.
ક્રાંતિની મશાલ સતત જલતી રહી: સ્વાભાવિક છે કે અંગ્રેજ શાસકો તેને સ્વીકારવા તૈયાર ન હતા. આથી જુલાઇનું પહેલું અઠવાડિયું પસાર થતાં જ સાંથલો અને સ્થાનિક લોકોએ હોબાળો મચાવ્યો હતો. બજારો, શાહુકારો-સામંતીઓ, પોલીસ સ્ટેશનો, બ્રિટિશ વહીવટી કેન્દ્રો અને પોલીસ સ્ટેશનો પર આયોજનબદ્ધ રીતે હુમલો કરવામાં આવ્યો હતો. આ લોકયુદ્ધને દબાવવા માટે ઘણા બ્રિટિશ એકમોનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો, જે 1856 સુધી સઘન રીતે ચાલ્યો હતો, પરંતુ હૂલના લડવૈયાઓ બ્રિટિશ રાજ સામે 1860-65 સુધી વચ્ચે-વચ્ચે પરંતુ સતત લડતા રહ્યા. આ ઐતિહાસિક હુલમાં 52 ગામોના 50,000 થી વધુ લોકો પ્રત્યક્ષ રીતે સામેલ થયા હતા. તેમની વચ્ચે મોટી સંખ્યામાં મહિલાઓ પણ હતી, જેનું નેતૃત્વ ફૂલો-ઝાનો વગેરે કરી રહ્યા હતા. મોટાભાગની હિરોઈનોના નામ પણ કોઈ જાણતું નથી. હુલમાં સેંકડો સંતાલો અને અન્ય સ્થાનિક સમુદાયોના લોકો શહીદ થયા, હજારોને દેશનિકાલ કરવામાં આવ્યા અને જેલના ત્રાસ માટે સખત આજીવન કેદની સજા આપવામાં આવી.
યોગ્ય સન્માન ન મળ્યું: બહુ ઓછા લોકો જાણે છે કે હુલનો મુખ્ય વ્યૂહરચનાકાર સીડો નહીં પરંતુ અન્ય સાંથલ યોદ્ધા કોલિયા ઉર્ફે ચેરકા સાંતાલ હતો. તેમની ધરપકડ પર, બ્રિટિશ સરકારે સિદો મુર્મુ માટે બમણી ઈનામની રકમ રાખી હતી. સીડો પર પાંચ હજાર રૂપિયા અને કોલિયા સાંતલ પર દસ હજાર રૂપિયાનું ઈનામ હતું.